नाग पञ्चमी हिन्दू धर्मको एक पवित्र र पूजनीय पर्व हो, जुन हरेक वर्ष साउन महिनाको शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथिमा मनाइन्छ। यो दिन विशेष गरी नाग (सर्प) देवताको पूजा गरिन्छ। हामीले बच्चैदेखि नाग पञ्चमी मनाउने कुरा सुन्दै र देख्दै आएका छौँ, तर धेरैलाई यसको गहिरो अर्थ थाहा नहुन सक्छ। आउनुहोस्, यस लेखमा सरल भाषामा नाग पञ्चमीको सम्पूर्ण जानकारी बुझौँ।
नाग पञ्चमी के हो?
नाग पञ्चमी भन्नेबित्तिकै सर्पको पूजा सम्झिन्छौं। हिन्दू धर्म अनुसार सर्पहरूलाई देवताको रूपमा पूजा गरिन्छ, र नाग पञ्चमीको दिन विशेषगरी नाग देवता, विशेष गरी शेषनाग, वासुकी, तक्षक, कर्कोटक, र अनन्त नागहरूको पूजा गरिन्छ। यो दिनलाई सर्पहरूप्रति सम्मान प्रकट गर्ने दिन पनि मानिन्छ।
नाग पञ्चमी कहिले मनाइन्छ?
नाग पञ्चमी नेपाली पात्रोअनुसार साउन महिनाको शुक्ल पक्षको पाँचौं दिनमा मनाइन्छ। यो पर्व वर्षा ऋतुमा पर्छ, जुन समयमा सर्पहरू प्रायः बाहिर निस्कने गर्छन्। यस दिन नाग देवताको पूजा गरी आफ्नो घर, परिवार र खेतबारीमा सर्पको प्रकोप नहोस् भनेर आशीर्वाद मागिन्छ।
नागको उत्पत्ति – हिन्दू धर्मग्रन्थ अनुसार
हिन्दू धर्मग्रन्थ अनुसार नागहरू कश्यप ऋषि र उनकी पत्नी कद्रूका सन्तान हुन्। पुराणहरूमा उल्लेख भएअनुसार नागहरू निकै शक्तिशाली प्राणी मानिन्छन्। शेषनागले भगवान विष्णुलाई आफ्नो फनमा सुलाएजस्तै, वासुकी नागले समुद्र मन्थनमा सहयोग गरेको कथा प्रसिद्ध छ।
नाग पञ्चमीको धार्मिक महत्व
नाग पञ्चमी पूजाको मुख्य उद्देश्य सर्पदेवताबाट सुरक्षाको कामना गर्नु हो। पुराण अनुसार, जसले नाग पञ्चमीको दिन सच्चा श्रद्धा र विश्वासका साथ पूजा गर्छ, उसलाई सर्पदंशको डर हुँदैन र जीवनमा शान्ति मिल्छ।
पूजा कसरी गर्ने?
नाग पञ्चमीको दिन बिहानै उठेर नुहाइधुवाइ गरी घरको मूल ढोकामा, तुलसीको मठ वा भित्तामा नागको चित्र बनाइन्छ। दूध, दुबो, अक्षता, फूल, र भोग चढाइन्छ। नाग पंचमीको पूजा विधि यस प्रकार छ:
- नाग चित्र बनाउने या तस्वीर टाँस्ने।
- दूध, अक्षता, दुबो, र फलफूल चढाउने।
- नाग देवताको मन्त्र जप गर्ने: “ॐ नमः भगवते वासुकिनाथाय।”
- पूजा पछि नाग कथा सुन्ने चलन पनि छ।
नाग पञ्चमीका प्रसिद्ध कथाहरू
१. जनमेजयको सर्प यज्ञ:
महाभारत अनुसार राजा परीक्षितलाई तक्षक नागले डसेर मृत्यु भएको थियो। त्यसको बदला लिन उनका छोराले सबै सर्पहरू मार्ने यज्ञ सुरु गरे। तर ब्राह्मण आस्तिकले पूजा रोकिदिए। त्यस दिन नै नाग पञ्चमी परेको मानिन्छ।
२. किसान र नागको कथा:
एउटा गरिब किसानले नागको पूजा गरेपछि उसको जीवनमा सुख शान्ति आयो भन्ने कथा पनि धेरै क्षेत्रमा प्रचलित छ।
कालसर्प दोष र यसको निवारण
कालसर्प दोष ज्योतिष अनुसार एक प्रकारको ग्रहदोष हो, जसमा जन्मकुण्डलीका सबै ग्रहहरू राहु र केतुको बीचमा पर्ने गर्छन्। नाग पञ्चमीका दिन कालसर्प दोष निवारणको विशेष पूजा गरिन्छ। यस दिन विषेश मन्त्र र अभिषेक विधिबाट दोष हटाइने विश्वास गरिन्छ।
नेपालका प्रसिद्ध नाग मन्दिरहरू
नेपालमा नागदेवताको पूजा हुने केही प्रसिद्ध मन्दिरहरू:
- नागपोखरी (काठमाडौं)
- तौखेल नागस्थान (ललितपुर)
- नागदह (धापाखेल)
- नागेश्वर मन्दिर (मकवानपुर)
कृषिमा नाग पञ्चमीको योगदान
नागलाई माटोको रक्षक मानिन्छ। खेतबारीमा सर्पले मुसा, भ्यागुता, झिँगा जस्ता बाली नोक्सान गर्ने जीवहरूलाई नियन्त्रणमा राख्छ। त्यसैले किसानहरूले सर्पलाई मित्र ठान्छन् र पूजा गर्छन्।
वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट
नागहरू हाम्रो इकोसिस्टमको महत्त्वपूर्ण भाग हुन्। तिनीहरूले वातावरण सन्तुलनमा सहयोग गर्छन्। नाग पञ्चमी जस्ता पर्वहरूले सर्पको संरक्षणमा सहयोग पुर्याउँछन्।
आजको सन्दर्भमा नाग पञ्चमीको सन्देश
आजको समयमा पनि नाग पञ्चमीले हामीलाई परम्परा, आस्था र प्रकृतिप्रतिको सम्मान गर्न सिकाउँछ। यो पर्वले हाम्रो संस्कृति जगेर्ना गर्न सहयोग गर्छ र सर्पप्रति अनावश्यक डर हटाउन पनि प्रेरित गर्छ।
आजको सन्दर्भमा नाग पञ्चमीको सन्देश
आजको समयमा पनि नाग पञ्चमीले हामीलाई परम्परा, आस्था र प्रकृतिप्रतिको सम्मान गर्न सिकाउँछ। यो पर्वले हाम्रो संस्कृति जगेर्ना गर्न सहयोग गर्छ र सर्पप्रति अनावश्यक डर हटाउन पनि प्रेरित गर्छ।
